«…Борбор силер биз үчүн уран, мунай жана буудайдай элесиңер, силерде субъекттүүлүк жок, демек, бул жерде силер кожоюн эмессиңер. Бул жерде биз – Москва кожоюнбуз, силердин кандай жашашыңарды биз билебиз дегенди ачык эле билдирди…»
Валерий Володин, казакстандык саясат таануучу Желтоксан окуялары тууралуу.
Бүгүн Казакстан менен Кыргызстанда «эгемендүүлүк» деген сөз расмий иш-чараларда, гимндерде жана мектеп сабактарында жаңырат. Бирок мындан 40 жыл мурун жаш казактар менен кыргыздар өз укуктарын коргоо үчүн өмүрүн тобокелге салышкан. Алар эгемендүүлүк ураандарын көтөрбөй эле, жөн гана адилеттүүлүктү талап кылып, эне тилинде сүйлөө жана өз жеринде өз үйлөрүн куруу укугун коргошкон.
1986-жылы Алматыда эмне үчүн «чоочун адамдын» дайындалышына жаштар нааразылык билдиришкен? Эмне үчүн кыргыз жаштары адегенде жер үчүн митингге чыгып, бирок улуттук маданият жана эне тил үчүн митингди улантышкан? Желтоксан, «Ашар» кыймылы – булар жөн гана эпизоддор болуп калган жок. Алар бүтүндөй улуттарды ойготуп, кесепеттерин биз азыркыга чейин сезип жаткан империянын ыдырашына карай кадамдардан болгон.
«Колонизациянын ак тактары» долбоорунун алкагында эки редакция: «Республика» (Казакстан) жана «Новые лица» (Кыргызстан) эки өлкөдөгү жаштардын нааразылык акцияларынын келип чыгышын жана алардын эгемендүүлүктү курууга тийгизген таасирлерин изилдешет.
«Бузулбас союз» кантип кыйрады?
Мындан 34 жыл мурун Кыргызстан менен Казакстан бирдиктүү мамлекет — СССРдин курамында болгон. Советтер Союзунун көпчүлүк жашоочулары күчтүү пропаганданын таасири астында бул дүйнөдөгү эң адилеттүү өлкө экенине, ал жерде ырдалгандай: «жаштарга бардык жерде жол ачык» деп ишенишкен. Бирок чындык башка эле: дал ошол жергиликтүү улуттагы жаштар системдүү адилетсиздикке, укуктарынын чектелишине жана социалдык тоскоолдуктарга туш болушкан.
80-жылдардын аягы — 90-жылдардын башы СССРдин жашоочулары үчүн эң оош-кыйыш мезгил болгон. Экономика начарлап, Ооганстандагы согуш калк арасында чоң суроолорду жараткан.
1985-жылы Михаил Горбачёв КПСС БК башкатчысы болуп, кайра курууну баштаган. Айкындуулуктун аркасында ондогон жылдар бою айтылбай келген: ачарчылык, репрессиялар, ГУЛАГ, элдерди депортациялоо тууралуу маалыматтар ЖМКларга кеңири тараган.
Ушундай абалда СССРдин бардык республикаларында жаштардын демократиялык кыймылдары пайда боло баштаган. Адамдар укуктардын сакталышын, социалдык адилеттүүлүктү жана маданий иденттүүлүктү талап кылып көчөлөргө чыгышкан. СССРдин курамынан чыгуу жөнүндө ураандар айтылган. Айрым аймактарда тынч митингдер катуу күч менен басылып, бул нааразылык маанайды күчөтүп, Советтер Союзунун кулашын тездеткен.
Өз окуялары менен бөлүшкөн биздин каармандар ал кезде 20 - 30 жаштан ашкан кездери эле. Мурат Акжолов Алматыдагы аянтка биринчи жолу чыкканда 21 жашта эле. Эмилбек Каптагаев 32 жашта болгон. Илимдер академиясынын жаш кызматкери полу жок, шыбы тоңуп калган жертөлөдө жашачу. Экөө тең советтик системага ачык каршы чыккан алгачкы муун болуп, тарыхтын бир бөлүгү болуп каларын билишкен эмес.
«Эгер Желтоксан болбосо, эгемендүүлүк да болмок эмес»
Алматы шаарындагы борбордук көчөлөрдүн бири Мир көчөсү 1986-жылдагы декабрь окуяларынын урматына Желтоксан деп аталган. Анда 2006-жылы 20 жыл мурдагы окуялардын урматына «Тауелсиздик таңы» (Эркиндик таңы) эстелиги орнотулган.
Желтоксан же «1986-жылдагы Декабрь окуялары» Казак ССРинин борбору Алма-Атада миңдеген жаш казактар Брежнев аянтына чыккан, кайра куруунун башталышында борбордук совет бийлигине каршы биринчи нааразылык акциясы болгон.
Расмий маалыматтар боюнча, бул окуялардын натыйжасында 200дөн ашуун адам жаракат алып, 1000ден ашуун адам камакка алынган, эки адам каза болгон. Бирок каза болгондордун так саны азыркыга чейин белгисиз. Желтоксан окуясынын катышуучуларынын айтымында, 1989-жылы акын Мухтар Шаханов тарабынан атайын түзүлгөн комиссия ошол күндөрү аянттан 152 сөөк алынып кеткенин аныктаган. Бирок кийинчерээк комиссия бул маалымат тастыкталбаганын билдирген.
1989-жылдын 12-июлундагы Казак ССРинин МКК (КГБ) маалымкатынан:
«1137 адам денесинен жаракат алган: тополоңго катышкандар – 365; көчөлөрдө токмок жеген жарандар – 168; ИИМ кызматкерлери – 324, ички аскерлердин кызматкерлери – 196; ИИМ мектебинин курсанттары – 38; элдик кошуунчулар – 46.
Ички иштер министрлигинин бөлүктөрүнүн 8 атайын автоунаасы өрттөлүп, 22си бузулган, 89 автобус жана 33 такси жараксыз абалга келтирилген. 13 жатаканага, 5 ЖОЖго, 6 соода түйүнүнө, 4 административдик имаратка материалдык зыян келтирилген. Массалык тополоңдун натыйжасында келтирилген жалпы зыян 302 644 рублди түзгөн.
Ички иштер органдары тарабынан кармалган тополоңдун катышуучуларынын арасында: студенттер – 873, жаш жумушчулар – 1168, кызматчылар – 59, иштебегендер – 102 болгон. Алардын ичинен: 652 аял, 44 КПСС мүчөсү, 1214 ВЛКСМ мүчөсү, 2302 (92%) казак, 31 орус, 13 уйгур, 10 татар, 4 кыргыз болгон”.
Алматыдагы ошол катаал декабрь күндөрүндөгү нааразылык акцияларынын башкы себеби — Казакстан Компартиясынын БК биринчи катчысы Динмухамед Кунаевдин кызматтан алынып, анын ордуна Казакстандын тургуну эмес жана анда бир да күн иштебеген бөтөн киши — Геннадий Колбиндин дайындалышы болгон.
Бирок ошол окуяларга катышкандардын пикири боюнча, бул дайындоо элдик нааразылыктын башталышына гана түрткү болгон. Нааразылыктын себептери көп жылдар бою топтолуп, улуттук аң-сезимдин ойгонушу жана союздук борбордун бийлигинен бошонуу каалоосу менен шартталган.
«Ар бир элге өзүнүн жолбашчысы!»
Бүгүнкү күндө желтоксанчылар 60ка чукулдап калышты, ошол кезде алар борбор калаадагы окуу жайлардын жаш студенттери эле. Алардын бири – Мурат Акжолов. 1986-жылы ал Алматы курулуш техникумунун 21 жаштагы студенти болгон.
1986-жылдын 16-декабрында кечинде Кунаев кызматтан алынып, анын ордуна «чоочун киши» дайындалганы белгилүү болгондо, ЖОЖдордун жатаканаларында студенттик кеңештер чогулуп, нааразычылыгын билдирүү үчүн аянтка чыгууга чакырышкан.
Студенттер: «Биздин атабызды кетирип, казактар жөнүндө эч нерсе билбеген адамды коюшту. Эгер биз чыкпасак, ким чыгат?» – дешкен.
Түнү бою студенттер көп жаштарды көтөрүү үчүн мүмкүн болушунча жатаканаларды кыдырышкан. 17-декабрь күнү эртең менен Мурат аянтта болгон. Башында эл аз эле, бирок саат 9га чейин 1000–1500гө жакын адам – студенттер, жумушчу жаштар, техникумдун окуучулары чогулушкан. Милиция дээрлик жок болчу. Анан кошуунчулар, аскерлер келе баштаган.
«Ал кезде эч ким эгемендүүлүк жөнүндө сүйлөгөн эмес, — деп эскерет Мурат. — Баары: орустан болсо да бизден, жергиликтүү болсун дешкен». Түшкө жакын күч кызматкерлери көбөйгөн. Муратты жана башка митингчилерди кармап, суракка алып коё беришкен, бирок алар кайрадан аянтка келишкен”.
Жаштар тынч туруп казак ырларын, гимнди ырдап жатышты, бирок күч кызматкерлери аларды аянттан сүрүп чыгарып, бүт аянтты курчоого алышкан.
«Биз таркаган жокпуз, Кунаев чыгып, бизге сүйлөсүн дедик. Бирок ал убакта аны үй камагында кармашкан дешет. Декабрдын ошол күнү суук катуу болчу. Колубузда сабакка алып барган папкаларыбыздан, дипломаттарыбыздан башка эч нерсебиз жок эле. Кээ бирөөлөр: «Ар бир элге өзүнүн жолбашчысы», «Лениндин идеялары туура» деген жазуулары бар плакаттарды кармап турушту. Болжолдуу 2000дей адам бар эле. Бирок эл келе берди, топтошкон эл ушунчалык көбөйүп, милиция аны кармай алган жок: эл тосмону бузуп, аянт кайрадан толуп калган», - деп эскерет Акжолов.
Түштөн кийин аскерлер келип, суу чачкычтардан элге муздак суу чача башташты, суу дароо кийимдерге, чачтарга тоңуп калды. Суунун басымы абдан катуу болгондуктан, адамдар жыгылып жатты.
«Эл аянттан балатыларды, эки бийик имараттын мрамор плиткаларын жулуп, эптеп коргоно баштады», - дейт Акжолов.
Жаштардын алдында акын Олжас Сулейменов, ырчы Роза Багланова, башка маданият ишмерлери сүйлөштү. Жаштардын алдына Казакстандын болочок президенти, Министрлер Советинин төрагасы Нурсултан Назарбаев да чыгып, ага студенттер кар ыргытышкан.
«Назарбаев казакча жана орусча сүйлөдү. Жаштар тынчыган жок, алар эмнеге өзүбүздөн, эмнеге казактан коюшкан жок деп жатышты. Ошондо ал унчукпай колдорун жайып койду. Ушундан кийин балдар ага кар ыргыта башташты, алар таштай катуу болчу. Карлар анын бетине учуп жатты, ал унчукпай турду, анан аны алып кетишти», - деп эскерет Мурат Акжолов.
Айтмакчы, Казакстандын биринчи президенти Нурсултан Назарбаевдин 1986-жылдагы окуялардагы ролу азыркыга чейин так эмес. Өзүнүн эскерүүлөрүндө аларга болгон мамилесин бир нече жолу өзгөрткөн. Ал ар кайсы жылдарда мындай деп жазган:
1987-жыл: «...экстремисттик маанайдагы жаштар өткөн жылдын декабрь айында жашоону билбеген, чагымчыл ушактарга жана ураандарга каршы тура албаган, эмгекке чыңалбаган студенттик жаштардын социалдык жактан оорулуу бөлүгүн артынан ээрчитип кете алышты».
1990-жыл: «Кандай трагедиялуу окуялар? 18-күнү чыныгы бейбаштык болгон. Милиционерлерди сабап, таш менен урушкан. Биз азыр бул тууралуу айтпайбыз. Жарадар болгон милиционерлер менен аскерлердин саны булардан... көп болгон».
1991-жыл: «...Аянтка чогулган эл шаарга умтулганда, мен кандай тандоонун алдында турганымды түшүндүм: мен аракет кылышым керек же БК имаратына тынч кайтууга тийишмин. Экинчиси мага адамдарга карата кечирилгис чыккынчылыктай сезилди, алар туура кылышкан! Мен алар менен колоннанын башында бардым».
2003-жыл: «1986-жылдагы декабрь окуялары казак жаштарынын аң-сезими канчалык өскөнүн көрсөттү. Ал дээрлик бир кылым бою элди казармалык режимде жашоого мажбурлаган тоталитардык система алдындагы коркунучту биринчи болуп жеңип өттү. Жаштар өз элинин атынан ар бир улутка мүнөздүү болгон улуттук сыймык сезимин мындан ары тебелөөгө жол бербей турганын ачык билдирди».
Мураттын айтымында, ошол 17-декабрь күнү түшкү маалда куралданган аскерлер дубинкаларды колдоно башташкан.
«Дубинкалардын сырты желим болгону менен ичи коргошун болчу. Аны менен урганда абдан ооруйт, териңди сыйрыгандай болот, мени бир нече жолу ошондой дубинка менен урушту. Баарын сабап башташты. Бизди Байсеитов көчөсү менен ылдый кубалашты: ар ким жашагысы келет да, биз качып жөнөдүк. Ошондо мени таң калтырган жана азыр да таң калтырып келе жаткан нерсе – казак кыздарынын тайманбастыгы болду. Алар: «Жигиттер, кайда качып жатасыңар, намысыңар кайда?» деп токтотуп, өздөрү аскерлерге каршы алдыга чуркап жатышты».
Суу болгон, сабалган студенттер тарап кетишти, бирок Мурат ошол кечте өзүнүн жатаканасына кире алган жок. Жатакананы окутуучулар, кошуунчулар курчап алышкан эле. Алар имаратта калган студенттерди сыртка чыгарбай, келгендерди киргизишкен жок. Мурат досторунун башка жатаканасында түнөдү.
«18-декабрь күнү эртең менен кайрадан аянтка барууну чечтик. Окутуучулар чыкпоого үндөсө да, эч ким уккан жок. Студенттер экинчи кабаттан терезелерден секирип, аянтка жөнөштү. Болжол менен саат 8де келдик, эл буга чейин эле көп экен. Аянтка кирүү мүмкүн эмес болчу, аны аскерлер курчап алган, армия да топтолуп жатты. Азыр "спецназ" деп айтышат, бирок ал кезде Москва облусунан, Ташкенттен, Новосибирскиден, Тбилисиден, Красноярскиден келген СССРдин "Метель" операциясына даярдалган аскерлери болгон. Тишине чейин куралданган, бою 180ден жогору. Кийинчерээк мындай аскерлер негизинен балдар үйлөрүнүн тарбиялануучуларынан турарын, аларды бала кезден буйруктарды так аткарууга үйрөтүшкөнүн уккам», — деп эскерет Мурат.
Акжоловдун айтымында, бул күнү сапердик күрөктөр колдонулган. «Алар алакандай кичинекей, бирок балтадай чабат. Ошол күнү бизге иттерди агытышты, аянтка киргизишкен жок, бардык ыкмаларды колдонуп таркатышты, бирок ок атуучу курал колдонулган жок. Күрөктөр, арматура, 50-60 сантиметр өлчөмүндөгү таяктар – алардын ар биринин колунда бир нерсе бар эле. Жаштарда эч нерсе жок болчу».
18-декабрь күнү кечинде Мурат Акжоловду башка студенттер менен бирге кармап, автобуска салып, батыш тарапка алып жөнөштү. Бул топ күтүлбөгөн жерден жолдуу болду: аларды коштоп бараткан БТР жана аскерлер отурган автобус артка кайрылып кетишти, эми аларды эки гана милиционер кайтарып калган. Мүмкүнчүлүктөн пайдаланып, студенттер автобусту токтотуп, тарап кетишкен.
Башы жарылган, ийини чыгып кеткен Мурат, башынын арткы жагы жарылган досун аркасына көтөрүп, агасынын досуна келди. Анын айтымында, ошол досунун аялы алардын баш терисин кадимки ийне менен тигип берген. Эки күндөн кийин ал жолдошу менен ата-энесине, алыскы айылга кетишкен. Бул эки досту сактап калган. Алар окуу жайлардан чыгарылган эмес, кийин дипломдорун коргошкон.
«Желтоксандын курмандыктары жөнүндө сөз болгондо, аянтта эки гана адам — Ербол Сыпатаев менен кошуунчу Савицкий каза болгон деп эсептелет. Бирок 1989-жылы түзүлгөн Мухтар Шахановдун комиссиясы ошол күндөрү аянттан 152 сөөк алынып кеткен деген үрөй учурарлык маалыматтарды билдирген. Мен шаардын сыртына, Айтей айылынын артындагы таштанды төгүүчү жайга тирүү адамдарды жөн эле таштап кетишкенин билем. Бир жолу Заречныйдагы (Кунаев шаарына жакын) түрмө аймагынан таштанды төгүүчү жайга таштанды ташыган КАМАЗдын айдоочусу үрөй учурган кинодогудай коркунучтуу көрүнүшкө күбө болгон: таштанды үймөгү кыймылдап, андан кебетелери бузулган, арып-ачкан абалдагы эркектер менен кыздар чыга баштаган. Ал аларды шаарга жакыныраак жерге жеткирип койгон, бул тууралуу гезиттерде көп жазылган. Менимче, таштанды төгүүчү жайга жеткирилгендердин баары эле аман калган эмес. Көптөгөн жаш жоокерлер да каза болгон. Ошондуктан, биз ошол кезде канча адам каза болгонун азыркыга чейин билбейбиз», - дейт ал.
Желтоксандын баатырлары жана курмандыктары
Тополоң учурунда 28 жаштагы телеборбордун инженери, кошуунчу С. Савицкий гана каза болгон деген жалпы кабыл алынган версияга карабастан, КазССР КГБсы дагы эки курмандыктын фамилиясын атаган. Бул 19-декабрда маршруттук автобуста тополоңдун катышуучусу Абдыкулов тарабынан өлтүрүлгөн №1 автопарктын 16 жаштагы контролеру А. Аристов жана 18-декабрда аянттан ооруканага жеткирилип, ошол жерден көз жумган Алма-Ата энергетика институтунун 22 жаштагы студенти Е. Сыпатаев болгон. Жыйынтыгында «99 адам соттолгон, 4 кишинин кылмыш иши токтотулган, 2 киши мажбурлап дарылоого жөнөтүлгөн; 82 адам ар кандай мөөнөткө эркинен ажыратылган, анын ичинде 2 киши өзгөчө катуу жазага тартылган».
Алардын бири – 1986-жылы 20 жашта болгон Кайрат Рыскулбеков. Кийинчерээк анын мөөнөтү 20 жылга эркинен ажыратууга алмаштырылган. Кайрат Семипалатинск түрмөсүндө, эркинен ажыратуучу жайга бара жатканда аягына чейин ачыкталбаган жагдайларда каза болгон. 1992-жылы ал каза болгондон кийин толугу менен акталган. 1996-жылы Казакстан президентинин жарлыгы менен ага «Эл Баатыры» наамы ыйгарылган.
2023-жылга карата Казакстанда 1986-жылдагы декабрь окуяларынын 702 катышуучусу бар, алардын 670и Алматыда жашайт.
39 жыл өткөндөн кийин да, Мурат Акжолов 1986-жылдагы декабрь окуяларына республиканын биринчи жетекчиси болуп бөтөн кишинин дайындалышы себеп болгону менен, ага түрткү берген шарттар көп жылдар бою топтолуп келгенин айтат.
«Коомдук транспортто биз өз эне тилибизде эркин сүйлөй алчу эмеспиз, орустар бизге дайыма эскертүү беришчү. «Адамча сүйлөгүлө», — дешчү алар. Окууну аяктагандан кийин казактарга борбор калаада калып, орун-очок алуу кыйын болчу, аларды кайра өз жерине же аймактарга жөнөтүшчү. Башка шаардан келгендерге каттоого туруу дээрлик мүмкүн эмес болчу. Эгер берилсе да, убактылуу гана берилчү, ал эми каттоонун жоктугунан жумушка алышчу эмес. Биз мектептерди казакча бүтүрсөк да, бардыгыбыз ЖОЖдордо жана техникумдарда орусча окудук, абдан кыйналдык. Бизди экинчи сорттогу адамдар катары көрүшчү, шовинизм бар болчу. Мунун баары менимче, көп жылдар бою элде топтолуп келген», — дейт ал Желтоксан жөнүндө ой жүгүртүп.
Казакстандагы 1986-жылдагы декабрь окуяларынан кийин, ушундай окуялар 1988-жылы Минскиде, 1989-жылы Тбилисиде, 1990-жылы Бакуда, 1990-жылы Дүйшөмбүдө, 1991-жылы Вильнюста жана Ригада болгон. Ошондуктан көптөгөн эксперттер жана желтоксанчылар бул окуялар улуттук аң-сезимди ойготууга түздөн-түз болбосо да, кыйыр түрткү жана эгемендүүлүккө карай кадам болгон деп айтышат.
«Эсимде, биринчи күнү эч ким эгемендүүлүк жөнүндө көп айткан эмес, бирок экинчи күнү эле мындай сөздөр пайда болду. Жыл сайын 16-17-декабрда ар кандай иш-чаралар өткөрүлөт, бизди ЖОЖдорго, мектептерге чакырып, ар кандай көрсөтүүлөрдү уюштурушат. Бирок мен көп барбайм, себеби мен үчүн бул майрам эмес. Биз кандай жолду басканыбызды эстесем, жүрөгүм кансырайт.
Ошондуктан биз үчүн декабрь окуялары менен эгемендүүлүк – ажырагыс түшүнүктөр. Эгер Желтоксан болбосо, эгемендүүлүк да болмок эмес», — дейт Мурат Акжолов.
Мурат Акжолов быйыл 60 жашка толду, металл конструкциялар заводунда иштейт. Ал 2016-жылы гана реабилитацияланган. 1986-жылдагы декабрь окуяларынын катышуучусу катары анын бүгүнкү күндөгү жеткен нерсеси – бул коомдук транспортто бекер жүрүү жана жылына бир жолу 16-декабрь Эгемендүүлүк күнүнө карата төлөнүүчү 250 000 (болжол менен 500 доллар) тенге жөлөкпул.
Мурат Акжолов менен толук маекти төмөнкү шилтеме аркылуу көрүүгө болот: Ледяные струи в защитников независимости
«Улутчулдуктун учкуну» же улуттук аң-сезимдин ойгонушубу?
1986-жылдын декабрь айында Казакстанда болгон Желтоксан трагедиялуу окуялары жөнүндө СССРдин көпчүлүк жарандары борбордук басма сөздөн (Москвадан басылып чыккан гезиттер жана көрсөткөн телеканалдар ушундай аталып калган) билишкен. Бул басылмаларда ар бир сөз партиянын жана КГБнын жетектөөчү линиясына ылайык текшерилген. Ошондуктан «окуучу жаштардын» тополоңу Коммунисттик партиянын Борбордук Комитетинин чечимдерине каршы улутчулдуктун өсүшү катары көрсөтүлгөн.
«Калыптанган кырдаалдан хулиган, мите курт сымал жана башка антисоциалдык адамдар пайдаланып, укук коргоо органдарынын өкүлдөрүнө карата мыйзамсыз аракеттерди жасап, ошондой эле азык-түлүк дүкөнүн, жеке автоунааларды өрттөп, шаардын жарандарына карата кемсинтүүчү аракеттерди жасашты», – деп айтылат ТАССтын «Алма-Атадан билдирүү» деп аталган чакан маалыматында.
Бул темадагы башка макалалар сталиндик мезгилдин стилинде жазылган. Мисалы, «адашкан акмактардын иши» катары, студенттер Кремлге каршы митингге катышкандыгы үчүн айыпталып, катуу жазалоону – комсомолдон чыгарууну, ЖОЖдон четтетүүнү, жада калса түрмөгө камоону талап кылышкан.
1987-жылдан тарта Балтика өлкөлөрүндө нааразылык акциялары башталган. Эстонияда жарандар Вирумаада фосфорит шахтасын курууга каршы чыгышкан, ал Эстонияга экологиялык кырсык коркунучун туудурган. Латвиядагы нааразылыктар республикада Даугавпилс ГЭСинин курулушун токтоткон, ал дагы экологияга коркунуч келтирген.
1988-жылдын август айында Литванын борбору Вильнюста антисоветтик митингге 250 миң адам чогулган. Ал эми 1989-жылы Балтиканын үч республикасынын тургундары кол кармашып, борборлорун бириктирип, бир сызыкка тизилген — бул акция «Балтика Жолу» деп аталып, бүткүл дүйнөгө таанылган. Бирок, советтик басма сөз ал тууралуу үн каткан эмес.
Советтик ЖМК социалисттик республикалардагы тынч нааразылыктарды кандай ырайымсыздык менен таратканы тууралуу да жазган эмес. Тбилисидеги, Вильнюстагы, Бакудагы трагедиялуу окуялар жөнүндө СССРдин башка республикаларынын тургундары бир нече жылдан кийин гана билишкен.
«Сапердик күрөктөр» түнү
Грузиянын борбору Тбилисиде 1989-жылдын 8-апрелинен 9-апрелине караган түнү болгон трагедиялуу окуялар ушундай аталат.
Грузин тарыхчысы Ираклий Хвадагиани ошол убакка чейин советтик система олуттуу түрдө солгундап кеткенин түшүндүрөт: экономикалык кризис, тартыштык, үмүтсүздүк — мунун баары өткөн мезгилдеги кылмыштар жана Чыгыш Европадагы «баркыт» революциялары жөнүндө күчтүү маалымат агымы менен коштолгон.
-Бул өзгөрүүлөр Грузиядагы адамдарды улуттук эзүү, Кремлдин колониялык саясаты жөнүндө ачык айтууга дем берген. Ал саясат улуттук иденттүүлүккө түздөн-түз коркунуч катары кабыл алына баштаган. Ачык дихотомия пайда болгон: «орустар жана биз», «Кремлдин колониялык саясаты жана улуттук республикалар». Массалык нааразычылык жана өзгөрүүгө умтулуу жүз миңдеген адамдарды кучагына алган.
Кремль үчүн бул катастрофа болгон. Горбачёв реформатор жана Батыш менен диалогду жактаган адам катары таанылса да, өлкө ичинде дезинтеграция күчөгөн. Буга жооп катары бийликтер бөлүп-жаруу стратегиясын колдоно башташкан: ар кандай топторду бири-бирине каршы коюу аркылуу оппозицияны алсыратуу. Советтик Грузияда бул улуттук азчылыктарды — атап айтканда, Абхазияда жана Түштүк Осетияда — жалпы грузин улуттук кыймылына каршы колдоо көрсөтүү аркылуу ишке ашкан. Борборго каршы бирдиктүү фронттун түзүлүшүнө жол бербөө үчүн бөлүп-жарууга басым жасалган, — деп түшүндүрөт тарыхчы Хвадагиани.
1988-жылдын аягынан тарта кырдаал курчуй баштаган. 1989-жылы жазында абхаз делегаттары Абхазиянын союздук республика катары статусун калыбына келтирүү жана аны советтик Грузиянын курамынан чыгаруу демилгесин көтөрүшкөн. Бул массалык нааразычылыкты жараткан, себеби, эске алсак, Абхазияда калктын көпчүлүгүн грузиндер түзгөн. Буга жооп катары демонстрациялар башталган, эң ири демонстрация 1989-жылдын апрелинде болгон.
-Каршылык көрсөтүү Кремлдин абхаз улуттук кыймылын инструмент катары колдонуу саясатына каршы багытталган. Бара-бара ураандар өзгөрүп, Грузиянын СССРдин курамынан чыгуу талаптары айтылган. Митингчилердин саны 10 миңге чейин жетип, көпчүлүгү аянтта түнөп калышкан. Грузиянын коммунисттик жетекчилиги союздук бийлик менен бирдикте, митингди күч менен басуу чечимин кабыл алган. 1989-жылдын 9-апрелине караган түнү Тбилисидеги парламенттин имаратына ички аскерлер жана башка республикалардан келген атайын бөлүктөр тартылган. Куралсыз демонстранттарга каршы атайын каражаттар: көздөн жаш агызуучу жана белгисиз газ, дубинкалар, сапердик күрөктөр жана бронетехника колдонулган, — деп эскерет тарыхчы.
Окуя болгон жерде 16 адам каза таап, алардын көпчүлүгү аялдар болгон. Кийинки күндөрү дагы беш адам көз жумган. Жүздөгөн адамдар оор жаракат алып, миңдеген адамдар химиялык заттардан жабыркаган. Коом дүрбөлөңгө түшкөн. Трагедияны жашыруу аракеттерине карабастан, маалымат өлкө ичинде да, андан тышкары да тез тараган. Бул советтик бийликтин жана жеке Горбачёвдун кадыр-баркына эң оор соккулардын бири болгон.
Грузия үчүн 1989-жылдын 9-апрели артка кайткыс жол болуп калган. Эгер буга чейин калктын бир бөлүгүндө коммунисттик системага лоялдуулук сакталып келсе, митингди кандуу таратуудан кийин режим коомчулуктун көз алдында легитимдүүлүгүн биротоло жоготкон.
Маекти толугу менен шилтеме аркылуу көргүлө: Ираклий Хвадагиани, о том как Грузия боролась за независимость
«Ашар»: жер үчүн күрөштөн эгемендүүлүк үчүн күрөшкө — Кыргызстандагы демократиялык кыймылдын башаты
Улуттук аң-сезимдин ойгонушу Кыргызстанда, ошол кездеги Кыргыз ССРинде да жүрүп жаткан.
Эмилбек Каптагаев — коомдук ишмер, «Ашар» кыймылынын жана Кыргызстан демократиялык кыймылынын негиздөөчүлөрүнүн бири. Ошол 1989-жылы ал Кыргызстан Илимдер академиясынын 32 жаштагы жаш кызматкери, комсомолдук уюмдун катчысы болчу. Ал бул мезгилди мындайча эскерет:
— Бул Советтер Союзунун тарыхындагы татаал мезгил болчу. 1985-жылдан тарта кайра куруу, айкындуулук, коомду демократташтыруу процесстери жүрүп жаткан. Бул процессте советтик коомдогу бардык «жаралар» ачыкка чыкты. Албетте, социалдык жана экономикалык планда, ошондой эле этникалык саясатка карата көптөгөн нааразычылыктар бар эле. Советизация чындыгында, орусташтыруу эле болчу. Жалпысынан Советтер Союзунда улуттук аймактардын маданиятына, социалдык жана маданий өнүгүүсүнө кысым көрсөтүлгөн. Дээрлик бардык маселелер Москва аркылуу чечилчү. Мындай абал көптөрдү канааттандырган эмес. Мисалы, 1987-жылы бизде кыргыз тилинде бала бакчаларды жана мектептерди ачуу, «Манас» эпосу боюнча чоң талкуу башталган. Ал эми бул учурда Прибалтика республикалары (Балтика өлкөлөрүнүн советтик аталышы – ред.) жана Закавказье (Түштүк Кавказдын үч республикасы – Азербайжан, Армения, Грузия – ред.) буга чейин эле кайнап, СССРден бөлүнүп чыгуу маселелерин көтөрүп жатышкан. Кайра куруу ондогон жылдар бою топтолгон бардык карама-каршылыктарды ачыкка чыгарган.
Саясий планда Кыргызстанда абал туруктуу болчу, бирок жалпы нааразычылык күчөп жаткан.
Кыргыз жаштарынын турмушу: «тоокканалар», тактайы жана шыбы жок үйлөр
Кыргызстанда эркиндик жана эгемендүүлүк үчүн күрөш кыргыз жаштарынын өз жеринде үй куруу укугун талап кылуудан башталган. Кыргыз ССРинин борбору Фрунзе шаарында жогорку окуу жайларды бүтүргөн кыргыз улутундагы жаштарга өздүк турак-жай алуу мүмкүн эмес болчу.
Турак-жай алуу үчүн кезекке туруш керек эле, кезекке туруш үчүн бир жерде иштеш керек эле, ал эми жумушка орношуу үчүн шаардык каттоо (прописка) керек болчу. Каттоодон өтүү үчүн болсо турак-жай керек эле. Бул өзүнчө эле туюк айлампа болчу.
Эмилбек Каптагаев мындай көйгөйгө жеке өзү туш болгон.
– Мен Фрунзеге 1975-жылы университетке өткөндө келгем. Университетти бүткөндөн кийин Илимдер академиясында иштеп калдым. Мыкты студент катары менде рекомендация бар болчу. Бирок жумушка орношуу үчүн сегиз киши кысылып жашаган тууганыбыздын үч бөлмөлүү батирине каттоого турууга аргасыз болдум. Үйлөнгөндөн кийин көчүп кетүү маселеси чыкты.
Азыркы жаштарга совет доорунда алардын теңтуштары өзүнчө ижарага турак-жай табууда кандай кыйынчылыктарга туш болгонун элестетүү кыйын. Интернет жана уюлдук телефондор жок кезде, адамдар бош турган «батирди» табуу үчүн жеке сектордогу ар бир көчөнү кыдырышчу. Ал эми бул курулуштарды «батир» деп айтуу да кыйын эле, көбүнчө алар «убактылуу үй» же жеке сектордогу эптеп үй кебетеси бар немелер болчу, аларды тамашалап «тооккана» деп да коюшчу.
– Илгери «Кыргызстан» мейманканасынын, азыркы «Хаят» мейманканасынын жанында бөлмөлөрдү жана батирлерди ижарага берүү жөнүндө жарнамалар илинген такта болор эле. Тактанын жанында дайыма эл топтолуп, жаңы жарнамаларды күтүп турушчу. Жубайым экөөбүздүн ал жерде дайыма турууга убактыбыз жок болчу. Көп убакытты көчөлөрдү кыдырып, потенциалдуу батир берүүчүлөрдөн — ылайыктуу жайы бар-жогун сурап өткөрчүбүз. Адатта, мурун ал жерде өздөрү батир ижарага алган тааныштардын айткандары боюнча издечүбүз. Үй ээлери адатта абдан кылдат болушчу, балдардын санын, туугандар же достор келеби же жокпу ж.б. сурашчу. Анан албетте, кебетеге карашат: сырткы кебетеси жакпаса, батир да жок. Адатта алардын алдында туруп, өзүңдү мыкты тарабыңдан көрсөтүүгө аракет кылып, аргасыздан артист болуп, жылмайып, үй ээлерине жагымдуу нерсе айтууга аракет кыласың. Декабрь айында жубайым экөөбүз ипподромдун аймагынан бир бөлмөлүү жалпак үй таба алдык. Үй болумуш эски, фундаменти жок жана жалпак чатыры бар эле, ал камыш менен анан үстү рубероид менен жабылган. Полу жок болчу, ал дагы рубероид капталып, бирок күрөң боёк менен боёлгон, линолеум сыяктуу көрүнчү. Шыбы жапыз жана фанера менен капталган, четтеринде тешиктери бар эле. Биз ушуга да абдан сүйүндүк. Дароо эле ошол жакка көчүп бардык.
Биз бул кичинекей бөлмөдө абдан коркунучтуу шартта кыштадык, бөлмө муздак жана нымдуу болчу, эртең менен температура нөлдөн төмөн түшүп, ал тургай чакадагы суунун үстүндө жука муз тоңуп калчу. Эртең менен эң татаал иш туруп, кийинүү болчу. Бир жашар уулубузду ата-энебизге берүүгө туура келди: бала менен мындай шартта жашоо дээрлик мүмкүн эмес эле. Бирок жубайым экөөбүз буга да сүйүндүк, үстүбуздө жаман да болсо чатыр бар, өзүнчө жашап жатабыз. Чындыгында, кээде эртең менен эле кандайдыр бир расмий жыйынга же конференцияга баруу керек болгондо, ным жыттанган кийимдерден улам ыңгайсыз абал жаралчу. Бир жылдан кийин кайрадан батир издөө, көчөлөрдү дайыма кыдыруу, тааныштардан сураштыруу. Эмнегедир батир ээлери бир жылдан ашык жашаганга уруксат беришчү эмес, сөзсүз чыгарып салышчу жана башкаларды алышчу. Алар ижарачы көпкө жашаса, бийлик аны ошол жерге каттоого мажбурлашы мүмкүн деп коркушкан. Кимдир бирөө ушундай имиштерди тараткан, ал эми миңдеген адамдар, айрыкча жаш үй-бүлөлөр, жыл сайын батир издөөдөн, жыл сайын көчүп-конуудан кыйналышчу. Азыр жаштарга биз ошол кезде жашаган ушундай жайды көрсөтсөң, алар сени жинди деп эсептешет. Ал жакта жашоо эмес, жөн эле кирүү да алар үчүн азаптуу сыноо болмок. Бирок ошол кезде мындай жашоо Бишкекте жашап жана иштеп калган биз, айылдык балдардын баары үчүн мүнөздүү болчу.
Бирок, башка республикалардан келген жаш адистерге кезексиз батирлер берилген. Натыйжада, Фрунзеде жергиликтүү этнос – кыргыздар болгону 18%ды түзгөн. Бул социалдык адилетсиздик жылдар бою топтолуп, нааразычылыкты жараткан.
Маекти толугу менен шилтеме аркылуу көргүлө: Эмилбек Каптагаев, о том как зарождалось Демократическое движение Кыргызстана
Турак-жай маселеси нааразычылыктын себепчиси
Социалдык жарылуу - келгин түрк-месхетиндерге Фрунзенин чет жакасынан жер бериле баштады деген ушактар жаштар арасында тараганда болгон.
1989-жылы Өзбекстанда жергиликтүү калк менен 1944-жылы Борбор Азия республикаларына депортацияланган түрк-месхетиндердин ортосунда этностор аралык жаңжал чыккан. (Бул тууралуу биздин шилтемедеги материалдан окуңуз: Жер оодартуу аркылуу геноцид: Казакстан менен Кыргызстан кандайча өз жеринен айдалган элдин мекенине айланган ) Этностор аралык жаңжалдан кийин жыйырмага жакын түрк-месхетиндер Өзбекстандын аймагынан башка республикаларга чыгарылган. Кыргызстанда туугандары бар кээ бир түрк-месхетин үй-бүлөлөрү бул жакка, Фрунзенин чет жакасына келишкен.
Сапар Мурзакулов, «Ашар» кыймылынын алгачкы катышуучуларынын бири, миңдеген жаш кыргыздар сыяктуу эле ЖОЖду бүткөндөн кийин Фрунзеде ижарадагы үйдө жашачу.
— Борбор калаанын чет жакасынан түрк-месхетиндерге жер берилип жатат деген кептер тарады. Бизге алар бийлик оюнан кайтпашы үчүн бир түндө жаңы үйлөрдүн пайдубалын куюп салышканын айтышты. Мындан улам толкундоолор башталды. Бизге, республиканын жергиликтүү тургундарына, бир укум жер тилкесин алуу мүмкүнчүлүгү жок болуп турганда, кечээки качкындарга борбор калаанын четиндеги эң мыкты жерлерди беришкени катуу тийди. Ошентип толкундоолор башталды, алгачкы жер басып алуулар Маевка жана Кудайберген райондорунда, тактап айтканда 110-кварталда болгон.
Эмилбек Каптагаевдин айтымында, жер басып алуулар башаламан түрдө, алгач шаардын чегинде, 6-кичи райондогу парктын аймагында жана ВДНХнын чет жакаларында башталган. Кийинчерээк Маевка жана Папеновка райондоруна жайылган. Жаштар жер басып алып, үй кура баштады деген имиштер абдан тез тарап, эл мобилизацияланган.
— Биз, Илимдер академиясынын жаштары дароо кошулдук, бирок жер басып алуу максатында эмес, адамдарды уюштуруу үчүн. Бизге провокацияларга жана бийликтин Тбилиси же Вильнюстагыдай кыргынды жасашына жол бербөө маанилүү эле. Ал жактарда элдин нааразылыгын өтө ырайымсыздык менен басышкан. Ошондуктан биз элге бардык, дайыма жаштардын арасында болдук. Мен райондук кеңештин депутаты жана Илимдер академиясынын комсомол комитетинин катчысы болчумун. Бардык күчүмдү жаштарга провокацияларга жол бербөөгө, бийликке күч колдонуп таркатууга шылтоо бербөөнү түшүндүрүүгө жумшадым, — деп эскерет Эмилбек Каптагаев.
Фрунзенин тургундары үчүн шаарга жакын талааларда жана парктарда жаштардын топтолуп жатканын көрүү таң калыштуу жана тынчсыздандыруучу көрүнүш болгон. Ораторлор сүйлөп, калгандары угуп, макул болушкан. Жергиликтүү гезиттерде бул жаштардын чогулуштарын айыптаган макалалар жарык көргөн.
— Башаламан митингдерде барган сайын биз өз жерибизде жашайбыз, эмгектенебиз, бирок жакынкы убакта жашоо шартыбызды жакшыртууга эч кандай мүмкүнчүлүк жок деген идея катуураак айтыла баштады. Бир нече жума бою Фрунзенин ар кайсы жерлеринде жаштар топтолуп, сүйлөшүп жатышты. 1989-жылдын 22-июнунда чоң митинг уюштурулуп, ага республиканын бийлик өкүлдөрү Компартиянын башчысы Апсамат Масалиев менен келишти. Биз жергиликтүү улуттун жаштарына үй куруу үчүн жер тилкелери берилсин деген талаптарыбызды койдук. Масалиев өзү: «Уюштуруу комитетин түзгүлө, биз аны менен сүйлөшүүлөрдү жүргүзөбүз», — деп сунуштап, эгер Москва макулдук берсе, бизге жер бөлүп берерин убада кылды. Ошентип, Жыпар Жекшеев жетектеген уюштуруу комитети түзүлдү. Ошентип «Ашар» жаралды, — деп сөзүн улады Сапар Мурзакулов.
Москва макулдук берди, эртеси эле митингчилерге Министрлер Советинин төрагасы Апас Жумагулов келди. Ал эки автобус менен активисттерди Фрунзенин төмөнкү аймагына, азыркы «Дордой» базары жайгашкан жерге алып барып, ошол аймактан жерлерди сунуштады. Бирок уюштуруу комитети макул болгон жок. Анан «Дыйканчылык институту» районунан Жумагулов башка жерди сунуштады, ошондо макул болушту. Ошентип, бийлик жаштарга өз алдынча курулуш үчүн 500 гектардан ашык жер бөлүп берди.
Мурзакуловдун пикиринде, бийлик жаштардын талаптарына Кремлдин уруксаты менен гана лоялдуу мамиле кылган. Бул убакта Тбилисиде – «сапердик күрөктөр түнү» жана Вильнюста трагедиялуу окуялар болуп өткөн. Алардын жүрүшүндө советтик бийлик күч колдонуп, ондогон адамдар каза болуп, жүздөгөн адамдар жабыркаган. Балким, ушул себептен Москва кыргыз жаштарына жер тилкелерин бөлүп берүүгө уруксат берген.
1989-жылдын 8-августунда «Ашар» өз алдынча куруучулар коому катары расмий катталган. Ага Ленин райондук партиялык комитетинен үч кабинет бөлүнгөн, ал жакта жерге муктаж болгондордун документтерин кабыл алуу жүргүзүлгөн. Ошентип «Ашар» кыймылынын иши башталган.
"Ашар" саясий платформа катары
«Ашар» коомдук бирикмеси советтик Кыргызстандагы алгачкы өкмөттүк эмес уюм болуп калган. Анын штабында иш кызуу жүрүп, бардык аймактардан эл өз көйгөйлөрү менен келип, жардам күтүп, партиялык жана советтик аппараттардын бюрократиясына, кайдыгерлигине нааразылыгын айтышкан. Ошол күндөрү коомдун аткаруу комитетинин төрагасы Жыпар Жекшеев ар тарапка чуркап, телефон чалып, талап кылып, каттарды жазып жатты. Албетте, кээ бир маселелер чечилип, айрымдарга тиричилик же жумушка байланыштуу көйгөйлөрдү чечүүгө жардам берилсе, кимдир бирөөлөр жөн эле угуп, түшүнүүгө туш болгонуна эле ыраазы болушту.
«Ашар» кыймылынын аркасы менен пайда болгон «Ак-Өргө» аттуу биринчи жаңы конуш улуттук колорити бар, шаар куруунун бардык эрежелерин сактаган, тургундарды социалдык, маданий жана турмуш-тиричилик жактан тейлөө маселелерин чечкен турак-жай району катары пландаштырылган. Архитекторлор арасында конкурс жарыяланган. Тилекке каршы, экономикалык кыйынчылыктар жана Советтер Союзунун кулашы бул кыялды ишке ашырууга мүмкүндүк берген жок.
— 1989-жылы күзүндө биз жер алып курулушту баштаганда, жол, курулуш материалдары менен кыйынчылыктар жаралды, бийлик менен пикир келишпестиктер пайда болду. Ошондо республикалык жана союздук маанидеги гезиттерде биздин кыймылды сындаган «Белгисиз республика» деген макала чыккан, — деп эскерет Мурзакулов.
«Ашар» коомунун саясатташуусу тез темп менен жүрдү. 1989-жылдын күзүнө карата «Ашарды» курулушчулардын көйгөйлөрүн чечүүгө арналган ассоциация катары эмес, толук кандуу саясий уюм катары кабыл алышкан. Ошого жараша бул уюмга болгон кысым да өсүп, аны дискредитациялоо жана ичинен бузуу аракеттери ачык байкалып турду.
— «Ашар» биринчи жана жалгыз расмий катталган бейформал уюм катары көптөрдү өзүнө тартты, коомдун мүчөсү болууну каалагандардын саны күн сайын өсүп жатты. Катышуучулардын саны көбөйгөн сайын, коом карама-каршы тараптарга бөлүнө баштады. Курулуш үчүн жер тилкелерин алгандар курулушка байланыштуу гана иштерге тартылса, калгандары саясий иштерге тартыла баштады. Алар мурда тыюу салынган кыргыз «диссиденттеринин» - Абдрахмановдун, Тыныстановдун эмгектерин жарыялоо, 30-жылдарда репрессияланган инсандарды реабилитациялоо, кыргыз тилинде окутуу жана тарбиялоочу мектептерди жана бала бакчаларды ачуу ж.б. маселелерди көбүрөөк көтөрүштү, – деп эскерет Эмилбек Каптагаев.
«Ашардын» лидерлери СССРдин башка республикаларында пайда болуп жаткан башка демократиялык уюмдар менен байланыша башташты. «Ашардын» лидери Жыпар Жекшеев Каунастагы (Литва) демократиялык күчтөрдүн форумуна катышып, Борис Ельцин жетектеген Демократиялык фронттун мүчөлөрү менен таанышкан.
— Жекшеев кайтып келгенде, Кыргыз ССРи «Ашар» кыймылынын атынан ДУААА — Демократиялык уюмдардын аймактар аралык ассоциациясынын мүчөсү болгонун билдиришти. ДУААА 1989-жылдын 16-18-сентябрында Ленинградда өткөн Демократиялык кыймылдардын Бүткүл союздук конференциясынын жүрүшүндө түзүлгөн. Анын курамына Советтер Союзунун бардык булуң-бурчунан келген 90дон ашык бирикмелердин, клубдардын жана топтордун бир нече жүз өкүлү кирген. Ушундан кийин «Ашарга» карата куугунтуктар жана компартия менен пикир келишпестиктер башталды. Бизди райаткомдун имаратынан, бөлүнгөн кабинеттерден кууп чыгышты. Жекшеевдин кеңсесинде биз штаб түздүк. Ал жакка жаштар тилди жана улуттук маданиятты сактоо сыяктуу эң маанилүү маселелерди талкуулоо үчүн келишчү. Ал эми 1990-жылдын 26-январында биз Кыргызстандын эгемендүүлүгүн талап кылган биринчи кыргыз митингин уюштурдук, — деп эскерет Сапар Мурзакулов.
Маекти толугу менен көргүлө: Сапар Мурзакулов, о том, как движение "Ашар" стало началом борьбы за независимость Кыргызстана
Ошентип, кыргыз жаштарынын социалдык укуктары үчүн күрөшү улуттук-боштондук кыймылга айланган. Ал эми курулушчулардын «Ашар» кыймылынан улуттук кайра жаралуу идеяларына негизделген жаңы кыймылдар, коомдук уюмдар жана алгачкы саясий партиялар түзүлө баштаган.
— Биз ал кезде саясий партиянын негизин жумушчулар менен дыйкандар түзөт деген түшүнүктүн туткунунда болчубуз. Ошондуктан жумушчу жаштар менен тыгыз иштөөнү чечтик. Илимдер академиясынын комсомол комитетинин чечими менен «Кыргыздар жана Кыргызстан: тарыхы жана келечеги» деген дискуссиялык клуб уюштурулган. Анын максаты жаштардын улуттук аң-сезимин ойготуу жана келечектеги улуттук-демократиялык кыймыл үчүн активдерди тандоо болчу. Дискуссияларда Илимдер академиясынын көрүнүктүү жана жаш окумуштуулары баяндама жасашчу. Клубдун жыйындарындагы атмосфера дайыма шыктандыруучу болуп, талкуулар кызуу өтчү. Дискуссиялык клубдун максаты ишке ашып, 1990-жылы «Асаба» Элдик-демократиялык кыймылы түзүлгөн, ал 1991-жылы «Асаба» улуттук кайра жаралуу партиясы катары катталган. «Асаба» кыймылы «Ашар» коому менен бирге 1990-жылы май айында түзүлгөн Кыргызстан демократиялык кыймылынын өзөгүнө кирген, — деп түшүндүрөт Эмилбек Каптагаев.
Желтоксандын жана башка жаштар нааразычылыктарынын сабактары
Желтоксан жана «Ашар» кыймылы жөн гана нааразычылыктын жарылуусу эмес, улуттук ойгонуунун башталышы болуп калды. Советтик системада чоңойгон жаштар, биринчилерден болуп алардын үнү бар экенин түшүнүштү. Бул үн империянын күнү бүтүп бараткандыгынын башаты болгон. Эгемендүүлүк дароо келген жок, бирок ошол кезде, 1986-жылдын декабрында жана 1989-жылдын жайында, жаштар системанын жалгандыгын сезип, өз укуктары үчүн ачык чыгышкан.
Белгилүү казакстандык укук коргоочу жана коомдук ишмер Евгений Жовтис декабрь окуялары күндөрү кошуунчу катары жүргөн, кийинчерээк Мухтар Шахановдун комиссиясына күбө катары катышкан. Анын пикиринде, 1986-жылдагы декабрь окуялары белгилүү бир контекстте болгон:
«Советтик, коммунисттик режим орнотулган эле. Бул маданий колонизация болгонун танганга болбойт. Бул салттарга, тилге, маданиятка ж.б. сокку урган. Анын үстүнө бул абдан олуттуу болчу. Балдар таптакыр башка, жат маданиятта тарбияланып жатышты. Дээрлик бардык мектептер орус тилдүү болчу. Мектептерде орус маданияты окутулчу. Чеховду, Достоевскийди, Пушкинди ж.б. урматтоо менен бирге, казактардын өз классиктери бар эле да. Тилдик да, маданий да ачык басмырлоо болуп турган. Мындай көрүнүштөр дайыма басып кылып турган. Мунун баарын маданий колонизация деп атаса болот, ал бар болчу жана элди абдан катуу кыжырданткан», - деп эсептейт ал.
Казакстандык саясат таануучу Валерий Володин 1986-жылдагы Желтоксан окуяларын эгемендүүлүк үчүн күрөштүн башталышы деп эсептейт:
«1986-жылы СССР буга чейин эле "тигиштеринен жарыла" баштаганы көрүнгөн. Ошол учурда борбордон Колбинди бул жакка дайындоо чечими чыныгы түрткү болуп калды. Борбор ким кантип жашашы керектигин өзүм жакшыраак билем деп чечти, а бирок мунун эмнеге алып келгенин баарыбыз билебиз», - дейт ал.
Саясат таануучунун пикиринде, бул республиканы ачыктан-ачык басынтуу болгон:
«Борбор силер биз үчүн урандан, мунайдан жана буудайдан башка эч нерсе эмессиңер, силердин субъекттүүлүгүңөр жок, силер бул жерде кожоюн эмессиңер деп түшүндүргөн. Биз, Москва, бул жерде кожоюнбуз, силерге кантип жашооңорду биз билебиз деген позицияда болгон. Совет бийлиги принцибинде, союздук республикаларды кандайдыр бир саясий жактан жетилген субъекттер катары кабыл алууга даяр эмес болчу. А Казакстан чындыгында эл катары эмес, аймак катары каралган. Эгер эстесеңиз, ошол кезде советтик интернационализм жөнүндө миф абдан популярдуу болчу. Бирок менимче, декабрда аянтка чыккан жаштар, ошол учурда эле бул жалгандан башка эч нерсе эмес жана жөн гана колониялык оптиканы колдонуу аракети экенин түшүнүшкөн», - деп ишенет Володин.
Анын айтымында, 1986-жылдагы окуяларды улуттук ойгонуу катары баалоого болот:
«Бул үстүңөргө төгүлгөн бир чака суу сыяктуу болду, ошон үчүн силер өтө тез ойгондуңар, бул ойгонуу Казакстандын өзүндө жана бүт советтик империяда көптөгөн саясий процесстерди баштады. Желтоксан жөн гана идеологиялык нааразычылык эмес, бул көчөлөрдө биринчи жолу биздин өлкөнү ким башкарарына бизге кайдыгер эмеспиз деген риториканы жаңыртып, ар кандай улуттук аң-сезим ушундай позициялардан башталат деген эмоционалдык жарылуу болгон», - деп жыйынтыктады Валерий Володин.
Саясат таануучу менен толук маекти бул шилтеме аркылуу көрүүгө болот:
Кыргызстандын «Ашар» кыймылынын негиздөөчүлөрүнүн бири Сапар Мурзакулов да СССРдеги саясий абал бышып жетилгендигин, кыргыз жаштарына карата социалдык адилетсиздикти жашыруу мүмкүн болбой калганда, алар көтөрүлүшкө чыкканын айтат.
«Биздин жолубуз болду, бийлик бизге жолугуп, турак-жай көйгөйлөрүбүздү чече баштады. Бирок башка көйгөйлөр – улуттук тилдин өнүгүшү, көз карандысыздык ж.б. да ачыкка чыкты. Кыргызстанга көз карандысыздык кан төгүүсүз эле жетти, бирок бул да күрөш болчу, биз да бир топ куугунтуктоолорду баштан өткөрдүк, бирок Союз ыдырагандыктан камакка алууга чейин жеткен жок», - дейт Мурзакулов.
Эмилбек Каптагаев жаштардын активисттери саясаттын кайсы чөйрөсүнө кирип жатканын жакшы түшүнүшкөнүн жана эмне кылып жаткандарынын маанилүүлүгүн аңдашкандыгын айтат.
«Биз коомдун, айрыкча жаштардын саясий активдүүлүгүн жогорулатууну кааладык, өз максатыбызга жетебиз деп чын жүрөктөн ишендик жана коомдо бир партиянын монополиясы болбойт деп ойлодук. Бирок, чынын айтсам, жеке мен өзүмө жана үй-бүлөмө болгон коркунучтун деңгээлин аңдаган эмесмин. Албетте, 30-жылдардагы репрессиялар жөнүндө, КГБнын зындандарындагы мыкаачылыктар жөнүндө окугам. Бирок менин башыма да ошол келип, мени түрмөгө камап салышы мүмкүн деп ойлогон эмесмин. Романтикага батып жүргөн кез болчу. Коммунисттик партиянын Борбордук Комитетинин жетекчилиги репрессиялык чараларга барууга батынбайт, коомдо буга тоскоол боло турган жетиштүү күчтөр бар деп ишендик. Кийинчерээк, эгемендүүлүккө ээ болгондон кийин, республикалык КГБнын өзгөчө маанилүү иштер боюнча тергөөчүсү бизди каалаган убакта камакка алышыбыз мүмкүн эле, ар бирибизге материалдар, фото жана аудио жазуулар даяр болчу деди. Бирок республика жетекчилигинде саясий эрк жок болгон, КГБ кызматкерлеринин белгилүү бир бөлүгү буга чейин биз тарапта эле, алар кырдаалдын оордугун жана өзгөрүүлөрдүн кайтарылгыстыгын түшүнүп турушкан».
Ошентип өзгөрүүлөр башталган. 1989-жылдын күзүндө Казакстанда жана Кыргызстанда улуттук тилдерди өнүктүрүү жөнүндө мыйзам кабыл алынган. Бул союздук республикалардын мамлекеттик суверенитет жөнүндө декларацияларды кабыл алуу жана СССРдин курамынан чыгуу процесси болгон «Суверенитеттер парады» деп аталган мезгилдин башталышы болуп калган.
Материалды Назира Даримбет, Юлия Козлова (Казакстан) жанаЛейла Саралаева, Даяна Оселедко (Кыргызстан) даярдаган